Na terytorium Ukrainy przed wojną istniało ponad 5 tys. muzeów, 65 rezerwatów historyczno-kulturalnych i ok. 170 tys. zarejestrowanych zabytków, w tym siedem obiektów światowego dziedzictwa UNESCO. W ciągu dziewięciu miesięcy wojny, Ministerstwo Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy zarejestrowało ponad 800 przypadków zniszczeń dokonanych przez wojska Federacji Rosyjskiej na dziedzictwie kulturowym Ukrainy. Liczba ta z każdym dniem rośnie, a i tak nie obejmuje wszystkich obszarów oraz zniszczeń. Niespełna połowa zniszczonych obiektów to miejsca kultu religijnego. Celem ataków wojsk rosyjskich stały się też obiekty zabytkowe, stanowiska archeologiczne, biblioteki, szkoły i zbiory muzealne. Wszystko co jest nośnikiem ukraińskiej tożsamości. Nie tylko ludzie, ale i stanowiący o ich odrębności kulturowej obiekty i miejsca, część z nich stanowiące dziedzictwo europejskie i światowe. Rosja po raz kolejny prowadzi wojnę z narodem.
Od marca Polska udzieliła wsparcia na ratowanie dziedzictwa kulturowego Ukrainy o wartości ponad miliona euro. Kolejny milion euro został przeznaczony, również z budżetu państwa będącego w dyspozycji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na wsparcie Funduszu Trójkąta Lubelskiego na Rzecz Digitalizacji Dziedzictwa Kulturowego na Ukrainie.
Głównym koordynatorem rządowej pomocy dla sektora kultury na Ukrainie jest Centrum Pomocy dla Kultury na Ukrainie, które zostało powołane przy Narodowym Instytucie Dziedzictwa, przez prof. Piotra Glińskiego, wicepremiera, ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Centrum stanowi operacyjny trzon Zespołu zadaniowego do monitorowania i analizowania zagrożeń dla dziedzictwa kulturowego, powołanego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Doświadczenie Instytutu oraz wieloletnia współpraca polsko-ukraińska dały podstawy do zorganizowania skutecznego wsparcia dla dziedzictwa kulturowego Ukrainy od pierwszego dnia wojny.
W 2022 roku Centrum zrealizowało 25 dostaw dedykowanego wsparcia materialnego. Do 111 instytucji kultury trafiło ponad 800 palet materiałów do zabezpieczenia zbiorów i materiałów gaśniczych.
Centrum Pomocy dla Kultury na Ukrainie organizuje pomoc materialną dla instytucji kultury na Ukrainie we współpracy z narodowymi instytucjami kultury, muzeami, archiwami państwowymi i bibliotekami, m.in. Narodowym Instytutem Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA, Zakładem Narodowym im. Ossolińskich, Fundacją Dziedzictwa Kulturowego, Polską Fundacją Narodową, konserwatorami zabytków oraz innymi instytucjami. Centrum realizuje wysyłkę materiałów zgodnie z zamówieniami otrzymywanymi od ukraińskich placówek, które trafiają do NID bezpośrednio, jak i poprzez inne instytucje, jak Narodowy Instytut Muzyki i Tańca, Bibliotekę Narodową w Warszawie, muzea i placówki kultury, oraz instytucje samorządowe. Na bazie współpracy międzynarodowej Narodowego Instytutu Dziedzictwa, na Ukrainę trafiła również pomoc przygotowana we współpracy z 13 międzynarodowymi partnerami m.in. z Finlandii, Szwecji, Węgier, Francji, Hiszpanii.
We współpracy z Rządową Agencją Rezerw Strategicznych do ukraińskich instytucji kultury, trafiły transporty zawierające między innymi: agregaty prądotwórcze, gaśnice, worki na piasek, koce gaśnicze, materiały do zabezpieczania obiektów oraz wiele innych niezbędnych artykułów zgłaszanych przez stronę ukraińską. Kolejne transporty są organizowane w koordynacji z ukraińską administracją i instytucjami kultury.
Narodowy Instytut Dziedzictwa wykorzystując swoje wieloletnie doświadczenie oraz wiedzę ekspercką pracowników, monitoruje stan zniszczeń na Ukrainie i identyfikuje zagrożenia dla jego dziedzictwa kulturowego. Poza dostawą środków do fizycznego ratowania dziedzictwa kulturowego i realizacją działań merytorycznych, Instytut wspiera Ukrainę na forum instytucji międzynarodowych, w szczególności w zakresie przekazywania informacji oraz dowodów celowego niszczenia ukraińskich dóbr kultury. We współpracy z UNESCO oraz innymi organizacjami międzynarodowymi, NID inicjuje również nowe przedsięwzięcia wspierające ukraińskie dziedzictwo kulturowe, jak Workshop UNESCO: „Rekomendacja Warszawska – Wprowadzenie do odzyskiwania dziedzictwa”.
W ramach współpracy polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z Ministerstwem Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy, Centrum przeprowadziło różnorodne działania mające na celu zabezpieczenie ukraińskiego dziedzictwa.
W zakresie przeciwdziałania przemytowi zabytków , zostało przygotowane kompendium wiedzy z zakresu ukraińskich przepisów prawnych regulujących międzynarodowy przepływ dóbr kultury. We współpracy z polskimi i ukraińskimi służbami, przeprowadzane są również szkolenia dla służb celnych.
Celem ochrony dziedzictwa niematerialnego, Centrum Pomocy dla Kultury na Ukrainie przygotowało Raport poświęcony problematyce ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego społeczności ukraińskich uciekających przed wojną za granicę. Dla zabezpieczenia dokumentacji zabytków, przeprowadzane są szkolenia z zakresu dokumentowania obiektów architektonicznych metodami 3D.
Centrum na bieżąco monitoruje straty dziedzictwa kulturowego Ukrainy i wspiera ukraińskie instytucje w ich inwentaryzacji umożliwiającej odbudowę w myśl założeń „Rekomendacji Warszawskiej” oraz udokumentowanie zbrodni wojennych dokonywanych na dziedzictwie kulturowym na Ukrainie.
Polski rząd prowadzi instytucjonalne, całościowe wsparcie ochrony dziedzictwa Ukrainy, w oparciu o doświadczenie swoich instytucji. Od 24 lutego udziela i będzie nadal udzielać wielowymiarowej pomocy Ukrainie. Przed wybuchem wojny w Polsce przebywało ok. 1 milion 200 tys. obywateli Ukrainy. Od początku rosyjskiej agresji na Ukrainę do końca 2022 roku, granicę polsko-ukraińską przekroczyło prawie 8 mln osób. Ponad 3 mln Ukraińców pozostaje w Polsce. Polska przekazuje Ukrainie wsparcie rzeczowe, żywnościowe, materiały medyczne, dostarcza pomoc logistyczną, IT oraz militarną. Na pomoc dla uchodźców, Polska wydała w 2022 roku ponad 1 miliard 170 milionów euro – mowa tylko o utrzymaniu, opiece medycznej i świadczeniach socjalnych. Wartość polskiej pomocy militarnej szacowana jest natomiast na kwotę ponad 2 miliardów euro.
Poza działalnością Centrum, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, oraz podległe mu instytucje, realizują wiele programów dla wsparcia kultury Ukraińskiej. Polska udziela wsparcia artystom i pracownikom kultury, którzy w naszym kraju znaleźli schronienie przed wojną. Wsparcie to obejmuje m.in. ofertę edukacyjną, oferty pracy – m.in. prawie 100 ofert pracy w polskich muzeach, programy stażowe i stypendialne, kilkadziesiąt bezpłatnych ofert wystawienniczych oraz organizację kilkudziesięciu wydarzeń kulturalnych. Dzięki współpracy Filharmonii Narodowej w Warszawie, Narodowego Instytutu Muzyki i Tańca oraz MKiDN w kwietniu ponad 100-osobowa grupa Kyiv Symphony Orchestra przyjechała do Polski przygotowywać się do koncertów. To w Warszawie rozpoczęła się europejska trasa koncertowa Orkiestry. Kampus Europejskiego Centrum Muzyki im. Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach kilkukrotnie przyjmował w ramach rezydencji artystycznej Młodzieżową Akademicką Orkiestrę Symfoniczną Ukrainy „Słobożański” z Charkowa. W siedzibie Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Stanisława Hadyny gościł Narodowy Zespół Pieśni i Tańca Ukrainy im. Grygoria Wieriowki z Kijowa „Veryovka” oraz członkowie Ludowego Zespół Tańca „Barvinok”. Teatr Wielki – Opera Narodowa wspólnie z Metropolitan Opera w Nowym Jorku przy wsparciu MKiDN utworzyły Ukrainian Freedom Orchestra, która koncertowała w największych salach koncertowych Europy oraz w USA.
Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA zabezpieczył 230 obiektów zabytkowych oraz wykonał skaning kilkudziesięciu kolejnych, w tym drewnianych cerkwi z listy światowego dziedzictwa UNESCO.
Działania instytucji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wykorzystują w pełni swój potencjał i nie ograniczają się jedynie do działań w sektorze kultury. W ramach działalności Instytutu Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego zostało powołane Centrum Lemkina, które gromadzi i bada dowody rosyjskich zbrodni wojennych na Ukrainie.
Więcej o działaniach Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na stronie internetowej: https://www.gov.pl/web/kultura/pomoc-dla-ukrainy
Ukraina i Federacja Rosyjska są stronami Konwencji Haskiej o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z dnia 14 maja 1954 r. W tej umowie międzynarodowej strony zobowiązały się do ochrony dóbr kultury przed uszkodzeniem, zniszczeniem, kradzieżą, grabieżą i nielegalnym zajęciem podczas wojny lub konfliktu zbrojnego. Kraje te są również stronami Pierwszego Protokołu do tej Konwencji, który m.in. reguluje zachowanie i przemieszczanie dóbr kultury na wypadek okupacji i wojny. Ponadto 30 kwietnia 2020 r. Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła Ustawę „O przystąpieniu Ukrainy do Drugiego Protokołu do Konwencji Haskiej o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego”, która szczegółowo określa implementację zasad Konwencji. Dotyczy m.in. osobistej odpowiedzialności karnej za niszczenie i wywożenie zabytków historycznych, ruchomego czy nieruchomego dziedzictwa kulturowego oraz stwierdza, że umyślne niszczenie zabytków traktowane jest jako zbrodnia wojenna. Federacja Rosyjska nie przystąpiła do Drugiego Protokołu do Konwencji Haskiej.
Narodowy Instytut Dziedzictwa
Narodowy Instytut Dziedzictwa od 60 lat gromadzi, bada i popularyzuje wiedzę o materialnym i niematerialnym dziedzictwie kulturowym znajdującym się na terenie Polski.
Przygotowuje opinie, ekspertyzy, studia, a także opracowuje standardy konserwatorskie. Udostępnia w nowoczesny i kompleksowy sposób informacje o polskich zabytkach. Na portalu zabytek.pl można odnaleźć opisy zabytków, dokumentację , archiwalne i aktualne zdjęcia obiektów, modele 3 D oraz wiele innych zasobów. Instytut organizuje wydarzenia promujące dziedzictwo kulturowe i aktywnie uczestniczy na forum organizacji międzynarodowych jak UNESCO, ICOMOS, ICCROM, ONZ. Jest ogólnopolskim koordynatorem międzynarodowych wydarzeń m. in. Europejskich Dni Dziedzictwa i Europejskich Dni Archeologii.